ฉุยฉายกิ่งไม้เงินทอง
รำบทหรือรำใช้บท
เป็นการรำของตัวละครซึ่งจะแสดงกิริยาท่าทางตามถ้อยคำในเนื้อเพลง การรำของตัวละครมีความงดงาม อาจจะนำมาใช้แสดงเป็นเอกเทศมีทั้งรำคู่และรำเดี่ยว
การรำฉุยฉายจะพบได้ใน 3 ลักษณะ คือ
1. รำฉุยฉายแบบเต็ม คือ รำฉุยฉายที่ประกอบด้วยบทร้องเพลงฉุยฉาย
และบทร้องเพลงแม่ศรีอย่างละ 2 บท หรือมากกว่า
2. รำฉุยฉายแบบตัด คือ รำฉุยฉายที่ประกอบด้วยบทร้องเพลงฉุยฉาย
และบทร้องเพลงแม่ศรีอย่างละ 1 บท เพื่อความเหมาะสมกับเวลาที่ใช้แสดง
3. รำฉุยฉายพวง รำฉุยฉายที่ประกอบด้วยบทร้องเพลงฉุยฉาย และบทร้องเพลงแม่ศรี โดยไม่ต้องมีเสียงปี่เป่าเลียนเสียงบทร้อง
ได้แก่ รำฉุยฉายกิ่งไม้เงินทอง
และรำฉุยฉายยอพระกลิ่น
ในการแสดงละครดึกดำบรรพ์ เรื่อง มณีพิชัย
ฉุยฉายกิ่งไม้เงินทอง
เป็นการรำเบิกโรงละครไทยชุดหนึ่ง ซึ่งเป็นบทพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ทรงโปรดให้อาจารย์เฉลย ศุขะวณิช เป็นผู้ประดิษฐ์ท่ารำและถ่ายทอดท่ารำเพลงฉุยฉายชุดนี้
จนเป็นที่นิยมแพร่หลาย ผู้รำแต่งกายยืนเครื่องนาง 2 คน
ตัวละครฝ่ายนางถือกิ่งไม้เงินทอง มือข้างขวากำกิ่งไม้ทอง
ส่วนมือข้างซ้ายกำกิ่งไม้เงิน ในบท "สองนางเนื้อเหลือง"
ฉบับเจ้าจอมละม้าย รำไปตามบทขับร้องและทำนองเพลงฉุยฉาย การรำจะมีอิริยาบถที่งดงาม
ทั้งอิริยาบถของการเคลื่อนไหว มือ แขน ขา ใบหน้าและลำตัวที่สวยงาม มีจังหวะท่ารำที่เหมาะเจาะเข้ากับจังหวะของเพลง
เพลงที่ใช้เป็นฉุยฉายพวง คือ ร้องรวบความจนจบท่อน โดยไม่มีปี่เป่ารับ
นับเป็นวิวัฒนาการอีกขั้นหนึ่ง ซึ่งมีมาตั้งแต่สมัยโบราณ
รำฉุยฉายที่เป็นการแสดงเบิกโรง มี 2 ชุด คือ
3.1
รำฉุยฉายกิ่งไม้เงินทอง เป็นการรำเบิกโรง การแสดงละครใน
3.2 รำฉุยฉายพราหมณ์
อยู่ในการแสดงเบิกโรง เรื่อง พระคเณศเสียงา
ฉุยฉายเอย สองนางเนื้อเหลืองย่างเยื้องกรีดกราย
ห่มผ้าหน้าปักชาย ผันผายมาเบิกโรง
มือถือกิ่งไม้เงินทอง เป็นของสง่าอ่าโถง
ได้ฤกษ์งามยามโมง จะชักโยงคนมาดู
การฟ้อนละครใน มิให้ผู้ใดมาเล่นสู้
ล้วนอร่ามงามตรู เชิดชูพระเกียรติเอย
สองแม่เอย แม่งามหนักหนา
เหมือนหนึ่งเทพธิดา ลงมากรายถวายกร
รำเต้นเล่นดูดี ยิ่งกว่ามีมาแต่ก่อน
เว้นแต่ท้ายไม่งอน ไม่เหมือนละครนอกเอย
สองแม่เอย แม่งามแม่งอน
ยิ่งแมนแขนอ่อน อ้อนแอ้นประหนึ่งวาด
ไหล่เหลี่ยมเสงี่ยมองค์ คิ้วเป็นวงผิวสะอาด
ดังนางในไกรลาศ ร่อนลงมารำเอย
โกมล คีมทอง. นาฏศิลป์.
กรุงเทพฯ : มปท. , 2540.
